15 lutego 1979 r. Zimowy dzień. Kilkanaście stopni poniżej zera. Samochody i tramwaje swobodnie poruszają się ulicą Marszałkowską. Studenci i pracownicy MPO oczyszczają ulice z ogromnych zwałów zalegającego śniegu. Nic nie wskazuje na to, że prawie w samo południe dojdzie do tragedii w ścisłym centrum Warszawy.
Ciała rozrzucone przez eksplozję
Ziemia zatrzęsła się o 12:37. Nagle w powietrze wyleciał III Oddział Powszechnej Kasy Oszczędności, który mieścił się w gmachu słynnej warszawskiej Rotundy na skrzyżowaniu ulicy Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich. Jeden ze świadków zeznał, że wybuch przypominał „hałas pędzącego z ogromną prędkością pociągu po moście”.
Z kolei pracownica banku Zofia Suchenek, jak wspominała w rozmowie z reporterką "Wyborczej" Beatą Pawlak, nie usłyszała odgłosu samego wybuchu. Relacjonowała, że nagle zgasło światło i zrobiło się dziwnie cicho. Po chwili jakaś siła uniosła ją w powietrze, a potem zapadła ciemność.
Świadkowie, którzy zaobserwowali wybuch z daleka mówili, że najpierw słychać było głuchy odgłos tąpnięcia, a następnie Rotunda napęczniała jak bańka mydlana, pękła i wyrzuciła z siebie kawałki szkła i fragmenty metalowej konstrukcji.
Wybuch w Rotundzie Wikimedia Commons
Kazimierz Brandys, który przebywał w okolicy Rotundy wkrótce po wybuchu, w swoim dzienniku "Miesiące 1978-1981" m.in. napisał:
Z wyższych pięter hotelu Forum widać było ciała rozrzucone przez eksplozję, pozaczepiane o dach rotundy i zwieszające się z resztek konstrukcji. Rotundę wysadziło od spodu, ludzie wraz z całym wnętrzem polecieli w dół.
49 osób zginęło
O tej godzinie Rotunda była pełna. W środku znajdowało się 170 pracowników i trzystu klientów. Początkowo szacowano, że w wyniku tragedii zginęło 10 osób. Przerażającą prawdę warszawiacy poznali dopiero po kilku dniach. 45 osób zginęło na miejscu, 4 kolejne - w szpitalu, ponad 110 zostało rannych. Budynek Rotundy został zniszczony w 70 proc.
Jedną z ofiar była młoda księgowa Wanda Stępień, która w chwili wybuchu była w zaawansowanej ciąży. Przed śmiercią urodziła martwego synka. Ofiarami katastrofy byli nie tylko pracownicy i klienci banku, również przechodnie. Lecące odłamki zabiły młode małżeństwo - studentów historii Magdalenę i Zdzisława Kozaków, którzy chwilę przed eksplozją wyszli z przejścia podziemnego pod skrzyżowaniem.
Jedna z pracownic cudem uniknęła śmierci. Jadwiga Walter przeżyła dzięki masywnemu metalowemu krzesłu i butom kozakom. Krzesło ochroniło jej głowę przed spadającymi kawałkami konstrukcji. Wysokie buty uratowały nogi.
Obok dwóch katastrof lotniczych - na Okęciu i w Lesie Kabackim - wybuch w Rotundzie PKO był największą tragedią w powojennej historii Warszawy.
Akcja ratunkowa po wybuchu w Rotundzie fot. Archiwum Muzeum Pożarnictwa
Plotka o wybuchu bomby
Dzień po tragedii Edward Gierek zwołał naradę partii i rządu w sprawie katastrofy. Celem było przekucie tragedii w sukces organizacyjny akcji ratunkowej. Mogły o niej pisać wyłącznie wybrane redakcje.
Do ustalenia przyczyn wybuchu powołano specjalny zespół ekspertów z różnych dziedzin. Według oficjalnej informacji, bezpośrednią przyczyną wybuchu był gaz, który wydobywał się z pękniętego zaworu gazociągu.
"Powyższe zdarzenie aczkolwiek tragiczne w skutkach było wynikiem całego splotu okoliczności, które nie zostały jednak spowodowane przez zawinione działanie lub zaniechanie konkretnych osób" - napisał 31 grudnia 1979 r. w uzasadnieniu decyzji o umorzeniu śledztwa wiceprokurator wojewódzki w Warszawie.
Wybuch bomby, a może zaniedbanie?
Warszawa jednak długo huczała od plotek, że przyczyną wybuchu była eksplozja bomby.
Wśród pogłosek i domysłów powtarza się najczęściej przypuszczenie, że to był wybuch gazu ziemnego, który się ulatniał z wadliwych instalacji pod Rotundą. Jest także druga hipoteza: bomba trotylowa. Wymienia się fakty sprzed kilku lat: eksplozję pod Trasą Łazienkowską, pożary gmachów w śródmieściu Warszawy oraz podziemny wybuch w moskiewskim metrze. Podkreśla się, że wszystkie te katastrofy ugodziły w obiekty użyteczności publicznej i że ich przyczyny nie zostały wyjaśnione. W mieście żal, zgroza, osłupienie. Zwiększa się trwoga przed bezrządem w kraju. Partactwo, bezmyślność, prywata - tego się społeczeństwo boi, i to już nie jest strach przed aresztowaniem, to jest strach pod dziurawym dachem, strach przed głupcami - komentował Brandys w swoim dzienniku.
Akcja ratunkowa po wybuchu w Rotundzie fot. Archiwum Muzeum Pożarnictwa
W utajnionych raportach IPN-u przeczytać można było, że zawinił tzw. czynnik ludzki - że doszło też do szeregu zaniedbań, zawiniło lenistwo, niechlujstwo, urzędnicza spychologia, bezmyślność. Wśród zaniedbań wymieniono m.in. poprowadzenie przez konstruktora wbrew przepisom szybu telekomunikacyjnego zbyt blisko Rotundy, co sprawiło, że gaz ulatniający się ze szczeliny przedostał się do szybu.
Według raportu, urzędnicy wyższego szczebla z budynku, który za chwilę miał wylecieć w powietrze, machnęli ręką na skargi, że w budynku czuć ulatniający się gaz. Ponadto, administracja budynku miała zlekceważyć fakt, że nie działają wentylatory wyciągowe. Podobno również nie wymieniono bezpieczników w klimatyzatorze i dlatego nie działał.
40. rocznica wybuchu gazu w Rotundzie
Dziś o ofiarach tragedii sprzed 40 lat przypomina tablica wmurowana obok Rotundy, którą odsłonięto w październiku 1979 roku.
ROBERT KOWALEWSKI
Chcesz podzielić się swoją historią? Napisz do nas: listy_do_metrowarszawa@agora.pl
